επιλογικά στον ελύτη

                  ενώνοντας κομμάτια από το παζλ  

                                  

μ’ άλλα λόγια: μιλώντας για τον τρόπο γραφής του, τις προθέσεις του, τα μέσα που μεταχειρίζεται∙ 

μέσα από ποιήματα, τις συνεντεύξεις και τα δοκίμιά του(‘’Ανοιχτά Χαρτιά’’, ‘’Εν Λευκώ’’)

                                                               κομμάτια:                                         

                                                              α.  ερωτισμός

                                                              β.  θρησκευτικότητα

                                                              γ.  ερωτισμός/θρησκευτικότητα

                                                              δ.  λατρεία Ελλάδας

                                                              ε.  λατρεία γλώσσας

                                                              στ. δ=ε                                                                  

                                                              ζ.  πίστη στο θαύμα, το συναίσθημα                                                                                  την ου-τοπία,κριτική της λογικής

                                 η. αποθέωση φύσης , ’’ ηλιακή μεταφυσική’’ 

                                                              θ. ’’σπουδή’’ στη μορφή

   

             π.χ. α.(ερωτισμός)

                    ’’...Μικρή πράσινη θάλασσα δεκατριώ χρονώ

                                   Για να σε κοιμηθώ παράνομα

                                   Και να βρίσκω βαθιά στην αγκαλιά σου...  ’’          

                                                             [απ’τη ‘’Μικρή πράσινη θάλασσα’’]

          ’’  ...Και μονάχα στην κόγχη από τ’αριστερό του αυτί, λίγη, λεπτή, ψιλούτσικη                          

                         άμμο, καθώς μέσα στα όστρακα. Όπου σημαίνει ότι πολλές φορές είχε          

                         βαδίσει πλάι στη θάλασσα, κατάμονος, με το μαράζι του έρωτα και τη

                         βοή του ανέμου.

                         Όσο γι’αυτά τα ψήγματα φωτιάς πάνω στην ήβη, δείχνουν ότι στ’αλήθεια

                         πήγαινε ώρες πολλές μπροστά, κάθε φορά που έσμιγε γυναίκα.

                         Θα’χoυμε πρώιμους καρπούς εφέτος. ’’                          

                                                                                              [απ’το ποίημα:‘’Η Αυτοψία ‘’]

        β.(θρησκευτικότητα)  

                        ’’  ... Θεέ μου συ με θέλησες και να, στο ανταποδίδω

                                   Τη συγγνώμη δεν έδωσα,

                                                  την ικεσία δεν έστερξα,

                                   την ερημιά την άντεξα σαν το χαλίκι... ’’                    

                                                                          [από το’’Άξιον Εστί’’]

           γ.(ερωτισμός/θρησκευτικότητα)

                    ’’ ... Θα καρώ Μοναχός      *  των θαλερών πραγμάτων

                                ... Εικονίσματα  θα          *  ’χω τ’ άχραντα κορίτσια

                                    Ντυμένα στου πελά     *   γους μόνο το λινό...   ’’      

                                                                 [από το ‘’Άξιον Εστί’’]

        ’’ Έφερα στην ποίηση μια μέθοδο κατανόησης του κόσμου μέσω των αισθήσεων. Βέβαια, και οι  

αρχαίοι Έλληνες έκαναν το ίδιο, με τη διαφορά ότι δεν είχαν την έννοια της αγιότητας, που εμφανίστηκε με τον ερχομό του Χριστιανισμού. Προσπάθησα να εναρμονίσω τους δύο αυτούς όρους· που θα πει ότι, οποτεδήποτε μιλώ και για τα πιο αισθησιακά πράγματα, τα αντιλαμβάνομαι σε μια κατάσταση καθαρότητας και αγιότητας...Δεν είμαι χριστιανός με την αυστηρή έννοια της λέξης, αλλά προσαρμόζω τη χριστιανική έννοια του εξαγιασμού στον κόσμο των αισθήσεων. ’’

                                                                                    [από συνέντευξη του 1975]

           δ.-ε.-στ.(Ελλάδα-γλώσσα)

                           ’’  ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ  ήλιε νοητέ  *  και μυρσίνη συ δοξαστική

                                                μη παρακαλώ σας μη  *  λησμονάτε τη χώρα μου !

                               Αετόμορφα έχει τα ψηλά βουνά  *  στα ηφαίστεια κλήματα σειρά

                                            και τα σπίτια πιο λευκά   *  στου γλαυκού το γειτόνεμα ! ’’

                            ’’ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ μου έδωσαν ελληνική∙

                       το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.

                                     Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.

                       Εκεί σπάροι και πέρκες

                                     ανεμόδαρτα ρήματα...’’                        

                                                                                    [από το ‘’Άξιον Εστί’’]

        ’’ Η Ελλάδα, για τη νεότητά μου, εστάθηκε θάμβος[=συσκότιση της όρασης από ξαφνικό ή ισχυρό φως - μεταφορικά: θαυμασμός, κατάπληξη]. Δεν υπήρξα ούτε πατριώτης, ούτε φυσιολάτρης, ή τουλάχιστον δοκίμασα μεγάλη απορία όταν είδα να μου αποδίδουν τις ιδιότητες αυτές......

          Μια ‘’κατεψυγμένη’’ αλήθεια για την Ελλάδα π.χ. είναι η ιστορία της όπως την ερμηνεύουν οι επίσημοι Έλληνες. Μια άλλη ‘’κατεψυγμένη’’ επίσης είναι η ιστορία της όπως μας την παρουσιάζουν οι Ευρωπαίοι. Η ζωντανή αλήθεια, πιστεύω, βρίσκεται πάλι στην ιστορία της, όπως την ανακαλύπτεις ν’αναδύεται μέσα σου, από την προσωπική σου εμπειρία και που τα γεγονότα ή τα μνημεία της τέχνης απλά και μόνο την υπομνηματίζουν και την εικονογραφούν. Η Ελλάδα...είναι μια συγκεκριμένη αίσθηση-θ’άξιζε να βρεθεί γι’αυτήν ένα γραμμικό σύμβολο-που η ανάλυσή της, η εύρεση των αντιστοιχιών της σ’όλους τους τομείς, αναπαράγει αυτόματα και σε κάθε στιγμή την ιστορία της, τη φύση της, τη  φυσιογνωμία της....Εγώ και η γενιά μου επιχειρήσαμε να ανακαλύψουμε το αληθινό πρόσωπο της Ελλάδας....[ο μοντερνισμός στην Ελλάδα, δια στόματος της γενιάς του ’30, θέτει ως κύριο αίτημα την αναζήτηση και τον επαναπροσδιορισμό της ‘’ελληνικότητας’’, την οποία εντοπίζει όχι μόνο στην Αρχαία Ελλάδα, αλλά και στο Βυζάντιο και τα  Νεότερα χρόνια ως μια αδιάσπαστη ‘’συνέχεια’’ της (λαϊκής) παράδοσης και της γλώσσας]   

          Ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί,κάποιο απλώς σύνολο γης, φυτών και υδάτων. Είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη. Η πολυαιώνια παρουσία του ελληνισμού πάνω στα δώθε ή εκείθε του Αιγαίου χώματα έφτασε να καθιερώσει μιαν ο ρ θ ο γ ρ α φ ί α, όπου το κάθε ωμέγα, το κάθε ύψιλον, η κάθε οξεία, η κάθε υπογεγραμμένη, δεν είναι παρά ένας κολπίσκος, μια κατωφέρεια, μια κάθετη βράχου πάνω σε μια καμπύλη πρύμνας πλεούμενου,κυματιστοί αμπελώνες....Είναι μια γλώσσα με πολλή αυστηρή γραμματική, που την έφκιασε μόνος του ο λαός, από την εποχή που δεν επήγαινε ακόμη σχολείο. Και την τήρησε με θρησκευτική προσήλωση κι αντοχή αξιοθαύμαστη, μέσα στις πιο δυσμενείς εκατονταετίες. Ώσπου ήρθαμ’ εμείς, με τα διπλώματα και τους νόμους, να τον βοηθήσουμε. Και σχεδόν τον αφανίσαμε. ’’

                                                   [από τα:‘’Ανοιχτά χαρτιά’’, ’’Εν Λευκώ’’]

        ζ.(φαντασία, ουτοπία)

           ’’  Κάπου ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη

                        πρέπει να παράπεσε η αληθινή σου μέρα. ’’   

                                                                      [από τη ‘’Μαρία Νεφέλη’’]

                        ’’.....εξόριστε Ποιητή, στον αιώνα σου, λέγε, τί βλέπεις;

                             .....-Βλέπω τη διαρκή επανάσταση φυτών και λουλουδιών.

                                  -Βλέπω τις κανονιοφόρους του Έρωτα.

                              .....Και θα λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση,και θα σπείρουνε γενεές στους αιώνες των αιώνων! ’’            

                                        [από το ’’Ανάγνωσμα έκτο: Προφητικόν’’ του ‘’Άξιον Εστί’’]    

    ’’  Είναι η απουσία της φαντασίας που μεταβάλλει τον άνθρωπο σε ανάπηρο της πραγματικότητας∙ κι ας παν να λεν οι πραχτικοί άνθρωποι, που αποχωρούν μια μέρα από τη ζωή, χωρίς να την έχουν  καν ψελλίσει, δυο φορές αναλφάβητοι....Να ποιο είναι το κοινό γνώρισμα που χαρακτηρίζει το κοινό γένος των ποιητών : η διάστασή τους με την τρέχουσα πραγματικότητα. Από κει και πέρα, ο τρόπος που αντιδρούν-και που τους κατατάσσει μοιραία σε χωριστές συνομοταξίες-για κανένα λόγο δεν μπορεί ν’αποτελέσει αξιολογικό κριτήριο. Είναι πολλοί...που επιδιώκουν...να εκφράσουν τον βαθύ τους  καημό γι’αυτή τη διάσταση, ν’αποτυπώσουν έτσι ή αλλιώς τις συνθήκες του καταδικασμένου στην Κόλαση. Και είναι άλλοι, πλησιέστεροι, νομίζω, αυτοί, προς τη φαντασία παρά προς τη σκέψη και από τη φύση τους πλασμένοι έτσι ώστε να προβαίνουν σε μια συνεχή <<παραδιόρθωση>> της ζωής, που αισθάνονται την ακατανίκητη ανάγκη να εκφράσουν <<ευθέως>> τη ροπή τους προς το όραμα ενός Παραδείσου.

     ….Καταβρόχθιζα τεράστιες ποσότητες ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας....Σκυμμένος ώρες, με υπομονή, έπιανα πολλά ψάρια. Και μονάχα η Ποίηση δεν τσιμπούσε. Χρειάστηκε ο Καβάφης για να αισθανθώ το τίναγμα-κάτι πολύ δυνατό, πω-πω, τί ήταν αυτό;-παράξενο πράγμα. Μ’έπιασε βαθιά περιέργεια, που αργότερα έμελλε να γίνει βαθύ ενδιαφέρον, και ακόμη αργότερα βαθύς θαυμασμός. Γοητεία ποτέ.....Στα εννέα δέκατα των ποιημάτων που διάβαζα τότε με απωθούσε κάτι που,ευγενικά, θα το ονόμαζα απουσία υπερηφάνειας και, διαφορετικά, πτωχοπροδρομισμό, μιζέρια, μικρολογία, και, σε ύστατη ανάλυση, εύκολη φιλοσοφία[αναφορά σε ποιητές της γενιάς του ’20, επηρεασμένους από τον Κ.Καρυωτάκη και δημιουργούς του λεγόμενου ’’καρυωτικισμού’’]. Βέβαια η τραγωδία της Μικρασιατικής καταστροφής ήτανε πρόσφατη. Αλλά ύστερα; Μια ήττα, εάν δένει τα χέρια σου, λύνει την ψυχή σου και τη στήνει ψηλά να καραδοκεί την αντεκδίκηση....Γύρευα κάτι πιο δύσκολο από την απελ- πισία στην έκφραση, που, συνοπτικά, την είχα περάσει μέσα σε λίγους μήνες όπως περνάει κανένας την ιλαρά. Και γύρευα επιπλέον το ατομικό μου και απολύτως προσωπικό ανάλογον  στην έκφραση εκείνου που είχα , παιδάκι μικρό, σε ώρες εξάρσεων και μονώσεων, εναποθηκεύσει,τριγυρίζοντας ξυπόλυτος τις παραλίες ενός νησιού: τη στιλπνότητα, τη μαρμαρυγή, το σκίρτημα του νεανικού οργανισμού, το θάμβος του γυμνού σώματος[στιλπνότητα=γυαλάδα, μαρμαρυγή=λάμψη]. Τώρα, τί σχέση έ-χουν όλα αυτά με τον Καβάφη, που έλεγα ότι άξαφνα μου είχε δώσει το σκούντημα προς την ποίηση; Απολύτως καμία . Και ακριβώς γι’αυτό. Ακριβώς γι’αυτό η αντίδρασή μου ήταν μεγάλη. Έβλεπα ότι η ποίηση μπορούσε να είναι κάτι άλλο....Στον Καβάφη έβρισκα τη ρυτίδα εκεί που η έμφυτη παρόρμησή μου ήτανε, απεναντίας, να ξορκίσω με κάθε μέσο τα γηρατειά του κόσμου.’’

                                                                         [από τα ’’Ανοιχτά χαρτιά’’]  

        η.(φύση) 

    ’’ Ο ασυγχρονισμός της φύσης και του ανθρώπου έφερε τον ασυγχρονισμό της ψυχής και του σώματος. Όπου δεν ακούγεται αηδόνι, ακούγεται κοκτέιλ Μολότωφ.....Μιλάμε για φύση, ναι. Η Ευρωπαϊπαϊκή ευαισθησία, το ήξερα, το έβλεπα στους ποιητές της, από καιρό την είχε παραμερίσει, την είχε αποθηκεύσει σε ορόφους κατώτερους, ωσάν μάζα ύλης που δεν βρίσκει αντίλαλο στην ψυχή. Και σ’εμάς, οι πιο αφελείς από τους πιο προχωρημένους, την αποκαλούσαν <<τοπίο>>,<<ηθογραφία>>,<<εμπρεσιονιστική ζωγραφική>>. Σπολλάτη τους! Και ο ήλιος, γι’άλλους είναι μεταφυσική, γι’άλλους περίπατος στο Ζάππειο.  ’’                                                                                    

                                                                                               [από τα ’’Ανοιχτά χαρτιά’’]            

        θ.(μορφή)

  ●προσεγμένη όψη/αισθητική των ποιητικών του συλλογών :από τη σχεδίαση του εξώφυλλου και του  εσώφυλλου με την όποια εικονογράφηση ως την επιλογή του σχήματος των γραμμάτων, της τυπογραφικής διάταξης των στοιχείων, της στίξης/ή’’αστιξίας’’, των κοσμημάτων(π.χ. ρόδακες).

  ●πολύπλοκη αρχιτεκτονική δόμηση συλλογών(‘’Άξιον Εστί’’:δομή με βάση τους αριθμούς 3 και 7,   υιοθέτηση προτύπων εκκλησιαστικής γραμματείας, εναλλαγή ποίησης/πρόζας).

  ●λυρισμός/συμβολισμός:πληθώρα επιθέτων έναντι ρημάτων(οι περιγραφές επισκιάζουν τη δράση), κυριαρχία α’ ενικού προσώπου(λυρικό ’’εγώ’’) έναντι του γ’(στόχος όχι η αφήγηση πράξεων τρίτων προσώπων= αφηγηματική ποίηση, όσο η έκφραση προσωπικών συναισθημάτων=λυρική) και του β’  προσώπου(διάλογοι=δραματική ποίηση), ρηματικοί χρόνοι διαρκείας(ενεστώτας,παρατατικός,εξακολουθ.μέλλοντας) αντί στιγμιαίων (αόριστος,παρακείμ.,υπερσυντέλ.,στιγμιαίος και συντελεσμένος μέλλοντας) με πρόθεση να εκφραστεί ο αιώνιος/απροσδιόριστος κόσμος του (προσωπικού)μύθου περισσότερο από τον  καθορισμένο/συμβατικό της (συλλογικής) ιστορίας. Ακόμη ερωτική διάθεση, εικόνες (κυρίως) και ήχοι από τη φύση,έμφαση στην (φαινομενικά) ασήμαντη λεπτομέρεια, νοηματική ασάφεια, ενδιαφέρον για την γοητεία(ηχητική,εικονοπλαστική) των λέξεων και φράσεων, συμβολική χρήση των λέξεων (αφηρημένες έννοιες ή στοιχεία της φύσης,μεταμορφωμένα σε έννοιες, γράφονται με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα: Δικαιοσύνη,Αρετή,Καιρός,Χρόνος,Ήλιος,Έρως), σχετικά σύντομη ανάπτυξη (ολιγόστιχα ποιήματα).

  ●γλωσσικός ’’συγκρητισμός’’: ’’...εγώ παίζω σε πολλά κλαβιέ[=πληκτρολόγια] της γλώσσας: στην αρχαία, τη μεσαιωνική, τη σύγχρονη, την ιδιωματική, την καθαρεύουσα, τη δημοτική.’’

                                                                                     [από συνέντευξη του 1990]

  ●’’μαγική’’ λέξη/’’πρισματική’’ ποίηση: αυτοδύναμη αξία της λέξης, που εκτός από τη μεταφορά ενός μηνύματος/νοήματος λειτουργεί και ως φορέας αισθητικής απόλαυσης.

   Τέρπει την ακοή μέσω ηχητικών συνδυασμών

[παρήχηση,ονοματοποιία(=ηχομιμητική λέξη),εσωτερική ομοιοκαταληξία ή ψευδομοιοκαταληξία, επανάληψη λέξεων ή φράσεων,αναγραμματισμοί,πρωτότυπη συντακτική σειρά/αναστροφή]

    και την όραση(=φαντασία) μέσω της υποβολής δυναμικών εικόνων

[μέσα εικονοποιίας: ευρεία χρήση της μεταφοράς, που σχηματίζεται ’’αναλογικά’’ μεταξύ διαφορετικών (ανόμοιων φαινομενικά αλλά ’’αόρατα’’ όμοιων) ή και αντίθετων στοιχείων∙ επίσης χρήση

σπάνιων λέξεων,νεολογισμών ή λέξεων συνηθισμένων με νόημα πια ασυνήθιστο].

   Αλλά η αισθητική απόλαυση δεν είναι ένα πρόσθετο,διακοσμητικό στοιχείο∙ η κατάλληλη μορφή(ο τρόπος που εκφράζεσαι) στηρίζει καλύτερα το νόημα(σημασία των λεγομένων) και καμιά φορά φέρει η ίδια ένα νόημα:

  ’’Είμαι ένας από κείνους τους ποιητές που δουλεύουν μέσα από τη γλώσσα τους. Δεν πρόκειται για μια αποκομμένη στάση. Δεν σκέπτομαι κάτι και μετά το μεταφράζω σε γλώσσα. Το γράψιμο είναι πάντα ένα πείραμα, και συχνά οδηγούμαι από την ίδια τη γλώσσα να πω μερικά πράγματα που διαφορετικά ίσως να μην τα είχα σκεφτεί. [Η ίδια η γλώσσα]...κατευθύνει πολλές φορές τις έννοιες που εκφράζει περισσότερο παρά που κατευθύνεται απ’αυτές.’’

                                        [από τη συνέντευξη του ’75 και τα ’’Ανοιχτά χαρτιά’’]

  ’’[Σε αντίθεση με την επίπεδη, στην πρισματική ποίηση το ποιητικό κείμενο]...οργανώνεται γύρω από πυρήνες που προεξέχουν και που, εκ των υστέρων, συγκρατούν το σύνολο. Οι πυρήνες αυτοί δεν είναι κατ’ανάγκην ’’εικόνες’’∙ είναι φραστικές μονάδες αυτοδύναμης ακτινοβολίας, όπου ο συνδυασμός ο ηχολογικός συμπίπτει με τον νοητικό σε τέτοιο σημείο που δεν ξέρεις τελικά εάν η γοητεία προέρχεται απ’αυτό που λέει ο ποιητής ή από τον τρόπο που το λέει. [Ποιήματα μ’αυτό το γνώρισμα] ...επενεργούν στον αναγνώστη όχι μόνο με το σύνολό τους, αλλά και τμηματικά, κομματιαστά, χάρη σ’αυτές τις προεξοχές. ’’                                               

                                                                     [από το ’’Εν Λευκώ’’]

[περί ‘’αναλογικής’’μεταφοράς,αντιστοιχίας του κόσμου της φύσης προς τον ανθρώπινο,των αισθήσεων προς τον κόσμο των ιδεών:]

  ’’Λέγοντας ’’αναλογία’’ εννοώ ότι π.χ. μια γραμμή που τραβάει ένας ζωγράφος δεν είναι περιορισμένη μόνο στον εαυτό της αλλά έχει μια αναλογία στον κόσμο των πνευματικών αξιών. Όταν βλέπουμε τα βουνά να έχουν αυτό ή εκείνο το σχήμα, το πράγμα αυτό πρέπει να έχει μία επίδραση πάνω στο ανθρώπινο πνεύμα...Ένα ρυάκι δεν είναι απλώς λίγο νερό που κατρακυλάει τον κατήφορο, είναι η λαλούσα κι εύχαρις υποδήλωση της παιδικής ηλικίας των πραγμάτων. Λίγη ξερή, τριμμένη στα δάχτυλά σου, μέντα, σε πάει ολόισια στη σκέψη των Ιώνων. ’’                       

                                                      [από τη συνέντευξη του ’75 και το ’’Εν Λευκώ’’]

[παράδειγμα εικόνας δοσμένης με το σχήμα της μεταφοράς+παρήχηση+αναστροφή:

 ’’ του νερού η αόρατη αορτή που πάλλει’’ ∙ και πώς δομείται η μεταφορά;

συνδυάζοντας/ενοποιώντας 2 διαφορετικά πράγματα, ένα απ’τον κόσμο της φύσης κι ένα ανθρώπινο:

νερό+αορτή=νερό/άνθρωπος(η συσχέτιση γίνεται συνειρμικά:νερό κι ανθρώπινο αίμα ρέουν)

=’’ανθρωποποίηση’’/’’προσωποποίηση’’∙ η ’’μεταφορά’’ εδώ από τον άνθρωπο προς τη φύση∙ αλλού και                                         με αντίθετη φορά, από τη φύση προς τον άνθρωπο:

’’πράσινο αίμα’’=φυσικόςάνθρωπος=’’φυσιομορφισμός’’.

εικόνα/μεταφορά δομημένη με 2 όχι απλώς διαφορετικά, αλλά αντίθετα πράγματα-σχήμα οξύμωρο:

  ’’Θα καρώ Μοναχός  *  των θαλερών πραγμάτων ’’. Και εξηγεί ο ποιητής:

’’Η επιτυχία της γλώσσας ενός ποιήματος εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο συνδυάζει ορισμένες λέξεις...Σ’ένα ποίημα θα πρέπει κανείς να συναντά την έκπληξη της έκφρασης...Η αντίδρασή μας θα πρέπει να είναι <<Κοίτα, κανείς δεν έχει σκεφτεί να αντιπαραβάλει ποτέ τις δύο αυτές συγκεκριμένες λέξεις>>. Ξαφνικά, αισθανόμαστε σαν να μας διαπέρασε ηλεκτρικό ρεύμα’’].

 ●εσκεμμένη ασάφεια και πολυσημία  λόγω έλλειψης στίξης και περίτεχνων συντακτικών δομών:

  ’’ Είμαι άλφα χρόνων κι Ευρωπαίος έως τη μέση

                              των Άλπεων ή των Πυρηναίων

                              το χιόνι μήτε που άγγιξα ποτέ   ’’         

                                                           [από τα ’’Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας’’]