θεωρία αφήγησης, απλά και ευσύνοπτα

Χρήσιμες για την ενότητα ''τα φύλα''
οι σημειώσεις της Μ. Παπαλεοντίου για το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου: ΕΔΩ

      Ερωτήματα που μπορούμε να απευθύνουμε στους μαθητές

              σε σχέση με τον  αφηγητή

→ Ποιος μας λέει την ιστορία, ποιος μιλάει και σε ποιο πρόσωπο; Πώς λειτουργεί η αφήγηση στο κάθε πρόσωπο; (πρώτο πρόσωπο - εξομολογητικός χαρακτήρας/ δεύτερο πρόσωπο - δραματικότητα /τρίτο πρόσωπο - αντικειμενικότητα).

→ Συμμετέχει ως πρόσωπο ο αφηγητής στην ιστορία ή όχι; Εάν συμμετέχει, ποια είναι η ιδιότητά του; (κεντρικός ήρωας /δευτερεύον πρόσωπο /αυτόπτης μάρτυρας).

→ Ποιος «βλέπει» κυριολεκτικά ή μεταφορικά τα δρώμενα και από ποια αφηγηματική σκοπιά (οπτική γωνία /εστίαση); Ο αφηγητής είναι ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας ή πολλά πρόσωπα; Η εστίαση είναι μηδενική (απόλυτη παντογνωσία), εσωτερική (σχετική γνώση) ή εξωτερική (σχετική άγνοια);

            σε σχέση με αφηγηματικούς τρόπους /τεχνικές

→ Πώς παρουσιάζεται το υλικό της αφήγησης, το αφηγηματικό περιεχόμενο; (μέσω διήγησης /μίμησης /μικτού τρόπου)

→ Ποιες αφηγηματικές τεχνικές χρησιμοποιεί ο συγγραφέας; (διήγηση /περιγραφή /σχόλιο αφηγητή /μονόλογο - εσωτερικό μονόλογο /διάλογο - θεατρικό διάλογο /ελεύθερο πλάγιο λόγο /εγκιβωτισμένη αφήγηση). Τι εξυπηρετούν και πώς λειτουργούν οι συγκεκριμένες τεχνικές;

→ Μέσω ποιων τεχνικών ηθογραφούνται - ψυχογραφούνται τα πρόσωπα; (μέσα από την περιγραφή τους /τη διήγηση πράξεών τους /τον μονόλογό τους /τον διάλογό τους με άλλα πρόσωπα)

           σε σχέση με το χρόνο στην αφήγηση

→ Διάκριση χρόνου ιστορίας - χρόνου αφήγησης

→ Πώς αρχίζει η αφήγηση; (από την αρχή /τη μέση /το τέλος της ιστορίας;)

→ Χρονική σειρά (η χρονική σειρά είναι κανονική, ευθύγραμμη ή παραβιάζεται με αναχρονίες, αναδρομές δηλαδή και πρόδρομες αφηγήσεις;)

→ Διάρκεια (η αφήγηση είναι συνοπτική - πυκνή ή διεξοδική - εκτεταμένη;)

→ Συχνότητα (ένα γεγονός που συνέβη μία φορά στην ιστορία με ποια συχνότητα αναφέρεται στην αφήγηση; Αναφέρεται μια φορά ή επανέρχεται στην αφήγηση; Επαναλαμβάνεται πανομοιότυπα ή παραλλαγμένα και τι εξυπηρετεί αυτό κάθε φορά;)

           ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ

→ Επισήμανση των περιγραφικών στοιχείων και της λειτουργίας τους στο κείμενο.

→ Επισήμανση του ιδιαίτερου λεξιλογίου και ύφους των προσώπων.

→Προσθήκη διαλόγου /μονολόγου σε κείμενο όπου υπάρχει μόνο διήγηση.

→ Συγγραφή θεατρικού διαλόγου με αφόρμηση το κείμενο (σκηνοθετικές οδηγίες).

→Μετατροπή διαλόγου σε διήγηση ή περιγραφή.

→Μετατροπή πλαγίου λόγου σε ευθύ και αντιστρόφως.

→Αλλαγή αφηγηματικής σκοπιάς (π.χ. μηδενική εστίαση ↔  εσωτερική).

→Αλλαγή της αρχής ή /και του τέλους της ιστορίας.

→Επέκταση της ιστορίας – οι μαθητές να φανταστούν τη συνέχεια.

→Τοποθέτηση γεγονότων σε κανονική χρονική σειρά, όπου υπάρχουν αναχρονίες.

→Παρεμβολή αναδρομών /προδρομών, όπου υπάρχει χρονική ακολουθία.

→Πύκνωση /επέκταση χρόνου αφήγησης (συνοπτική αφήγηση εκτεταμένη).

→Αλλαγή χρόνου ιστορίας (παροντικός χρόνος ↔  παρελθοντικός).

ΘΕΩΡΙΑ

                         Τύποι αφήγησης

             i. Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο

■ Έχει τη δύναμη της προσωπικής μαρτυρίας, εξασφαλίζει αμεσότητα, πειστικότητα και αληθοφάνεια στην αφήγηση, της προσδίδει εμπιστευτικό, εξομολογητικό χαρακτήρα (όπως στα πεζογραφήματα του Γ. Ιωάννου).

■ Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ή η ταυτότητα αφηγητή και ήρωα δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι η αφήγηση είναι εστιασμένη στον ήρωα.

           ii. Αφήγηση σε δεύτερο πρόσωπο

■ Αποτελεί αποστροφή εις εαυτόν, μονόλογο. Το δεύτερο πρόσωπο ουσιαστικά υποκρύπτει ένα «εγώ» (όπως στο έργο του Στρ. Τσίρκα «Η Λέσχη»).

 ■ Είναι πιθανόν να αποτελεί αποστροφή και προς τον αναγνώστη (όπως στα αφηγηματικά ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη).

 ■Προσδίδει δραματικότητα στην αφήγηση.

         iii. Αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο

■ Αποδίδεται συνήθως με αυτήν η απόλυτη παντογνωσία ή η σχετική γνώση του αφηγητή.

■ Δημιουργεί την αίσθηση της αντικειμενικότητας, της αποστασιοποίησης από τα δρώμενα.

                        ΤΥΠΟΙ ΑΦΗΓΗΤΗ

     i. Ανάλογα με το ‘ποιος βλέπει’ την ιστορία {προοπτική, εστίαση, αφηγηματική σκοπιά, οπτική γωνία:  η θέση από την οποία «κοιτάζει» κανείς -κυριολεκτικά ή μεταφορικά- τα δρώμενα}

               α) Αφηγητής-θεός

■ Παντογνώστης αφηγητής, «πανταχού παρών και πουθενά ορατός», σύμφωνα με τον Φλωμπέρ (1852). Ξέρει περισσότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας, γνωρίζει ακόμη και τις πιο ενδόμυχές τους σκέψεις. Η απόλυτη

γνώση ισοδυναμεί με έλλειψη σκοπιάς, η αφήγηση δεν εστιάζεται σε κανένα πρόσωπο (μηδενική εστίαση).

■ Εκφέρεται σε τρίτο γραμματικό πρόσωπο. Συναντάται κυρίως στα ιστορικά κλασικά μυθιστορήματα.

■ Υποβαθμίζεται, ιδίως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα σε ένα κλίμα γενικότερης αμφισβήτησης και σχετικότητας.

            β) Αφηγητής-άνθρωπος

■ Σχετική γνώση μέσα στα όρια του ανθρώπου. Η αφήγηση μάς αποκαλύπτει μόνον όσα γνωρίζει κάποιος δεδομένος ήρωας. Ο αφηγητής συμμετέχει και αυτός στην ιστορία είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως αυτόπτης μάρτυρας και αφηγείται συνήθως σε πρώτο πρόσωπο (π.χ. διηγήματα Καρκαβίτσα, Βιζυηνού και Παπαδιαμάντη).

■ Η εστίαση είναι εσωτερική και μπορεί να λάβει τις ακόλουθες μορφές:

      ► σταθερή εστίαση: ακολουθεί την οπτική γωνία ενός ανθρώπου (λ.χ. μονόλογος).

      ► Μεταβλητή εστίαση: η ιστορία δίνεται διαδοχικά μέσα από την προοπτική πολλών προσώπων (λ.χ. επιστολικό μυθιστόρημα).

      ► πολλαπλή εστίαση: το ίδιο γεγονός φωτίζεται πολλές φορές από τη σκοπιά διαφορετικών προσώπων (λ.χ. αστυνομικό μυθιστόρημα – π.χ. Ν. Κάσδαγλη «Κεκαρμένοι»).

            γ) Αφηγητής-πράγμα

■ Σχετική άγνοια αφηγητή, λέει λιγότερα από όσα γνωρίζει ο ήρωας, εξωτερική εστίαση. Πρόκειται για αφήγηση-αίνιγμα, που παραπέμπει στην τεχνική του κινηματογράφου. Αφηγητής-κάμερα, ουδέτερος φακός που καταγράφει απλώς εικόνες στο παρόν (κυρίαρχος ρόλος του Ενεστώτα), χωρίς αναδρομές ή προδρομές και χωρίς να σχολιάζει.

■ Συναντάται κυρίως σε μυθιστορήματα μυστηρίου, καθώς και στο γαλλικό "Νέο Μυθιστόρημα" {nouveau roman} - αντιμυθιστόρημα, το οποίο διακρίνεται για την επίπεδη γραφή και την έλλειψη διαλόγων (π.χ. Αλ. Καμύ «Ο Ξένος», Ε. Χεμινγουέι «Λόφοι σαν άσπροι ελέφαντες», Τ. Γκρίτση-Μιλλιέξ, Γ. Χειμωνάς, Ν. Μπακόλας).

ii. Ανάλογα με το ‘ποιος μιλάει’ {με τη φωνή ποιου ακούμε την ιστορία}

      α) Εξωδιηγητικός αφηγητής

■ Αφηγητής που τοποθετείται έξω από την ιστορία που διηγείται και που συνήθως αγνοούμε την ταυτότητά του (π.χ. Ιλιάδα του Ομήρου).

   β) Ενδοδιηγητικός αφηγητής

■ Αφηγητής δευτέρου βαθμού, ο οποίος μπορεί να είναι ένας από τους ήρωες της πρώτης ιστορίας και που αναλαμβάνει να διηγηθεί μια άλλη ιστορία (μεταδιήγηση) με ήρωα τον εαυτό του ή άλλα πρόσωπα.

■ Πρόκειται για το φαινόμενο εγκιβωτισμού μιας ιστορίας μέσα στην άλλη (π.χ. «Χίλιες και μια νύχτες»). Η διαρκής επανάληψη εγκιβωτισμών αποκαλείται δομή της αβύσσου.

■ Εγκιβωτισμός: ένθετη ή ενθετική αφήγηση μέσα στην κύρια αφήγηση -π.χ. «Το τρίτο στεφάνι» του Κ. Ταχτσή

iii. Ανάλογα με τον βαθμό συμμετοχής του αφηγητή στην ιστορία

α) Ομοδιηγητικός αφηγητής

■ Αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. Ο αφηγητής μετέχει στην ιστορία:

- Ως κεντρικός ήρωας - αυτοδιηγητικός αφηγητής (τεχνική πλαστής αυτοβιογραφίας, π.χ. Στρ. Δούκα «Η ιστορία ενός αιχμαλώτου»).

- Ως δευτερεύον πρόσωπο (π.χ. στα διηγήματα του Γ. Βιζυηνού).

- Ως μάρτυρας /θεατής - αλλοδιηγητικός αφηγητής (π.χ. Γ. Ιωάννου)

β) Ετεροδιηγητικός αφηγητής

■ Αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο. Ο αφηγητής δεν μετέχει καθόλου ως πρόσωπο στην ιστορία που αφηγείται.

                     Τεχνικές αφήγησης

◘ Διήγηση: εξιστόρηση γεγονότων, αφήγηση (ο αφηγητής περιγράφει τι συνέβη με δικά του λόγια ή εκθέτει σκέψεις και συναισθήματα των προσώπων, χωρίς άμεση παράθεση των λόγων τους).

◘ Περιγραφή: λεπτομερής απόδοση, αναπαράσταση τόπων, καταστάσεων και χαρακτήρων.

◘ Διάλογος:

   -  Διάλογος σε αφηγηματικό κείμενο, όπου αποδίδεται πιστά ο λόγος των

    προσώπων (ύφος, ιδίωμα, λεξιλόγιο κτλ.) με τη χρήση παύλας /εισαγωγικών.

  - Θεατρικός διάλογος, όπου απουσιάζει εντελώς ο αφηγητής και η υπόθεση εξελίσσεται με διαλογικό τρόπο - θεατρική τεχνική (π.χ. «Μνήμη» Στρ. Τσίρκα).

◘ Μονόλογος /εσωτερικός μονόλογος (λόγος χωρίς ακροατή, «ροή της συνείδησης» - ακραία περίπτωση απόσυρσης του αφηγητή).

◘ Ελεύθερος πλάγιος λόγος: πιστή απόδοση από τον αφηγητή σκέψεων και

συναισθημάτων ενός προσώπου της ιστορίας σε τρίτο πρόσωπο και σε χρόνο

παρελθοντικό. Σύμμειξη του λόγου του αφηγητή και του λόγου των ηρώων.

◘ Σχόλιο: γνώμες, κρίσεις, σχόλια του αφηγητή που οδηγούν σε γενικεύσεις.

◘ Εγκιβωτισμός: ένθετη αφήγηση, ενσωματωμένη σε εκτενέστερη αφήγηση.

        Ρόλος - λειτουργία του διαλόγου

→ Προσδίδει στην αφήγηση δραματικότητα, φυσικότητα και ζωντάνια.

→ Συντελεί στην πειστικότερη διαγραφή των χαρακτήρων - τα πρόσωπα αποκτούν αληθοφάνεια.

→ Προσιδιάζει στην ανθρώπινη ιδιότητα του αφηγητή, που δεν μπορεί να είναι παντογνώστης. Ο αναγνώστης αντλεί μέσω του διαλόγου πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα.

→ Εξυπηρετεί την εξέλιξη της δράσης - προετοιμάζει σκηνές που θα ακολουθήσουν.

       Ρόλος - λειτουργία της περιγραφής

→ Σκιαγραφεί τα πρόσωπα, στήνει το σκηνικό της δράσης και γενικά φωτίζει την αφήγηση με διάφορες άμεσες ή έμμεσες πληροφορίες.

→ Συντελεί στη μετάβαση από το ένα αφηγηματικό μέρος στο άλλο.

→ Προκαλεί αγωνία και αναμονή στον αναγνώστη με την επιβράδυνση της δράσης.

→ Προσφέρει αισθητική απόλαυση στον αναγνώστη.

        Ηθογραφία προσώπων

 Τα πρόσωπα μιας αφήγησης ηθογραφούνται – ψυχογραφούνται μέσω των ακόλουθων τεχνικών:

→ Μέσα από την περιγραφή και τα σχόλια που κάνει γι’ αυτά ο αφηγητής.

→ Μέσα από τη διήγηση των πράξεών τους.

→ Μέσα από τον μονόλογο (ή τον εσωτερικό μονόλογο – ενδοσκόπηση), τον διάλογο και τη σχέση τους με τα άλλα πρόσωπα της αφήγησης.

→ Μέσα από τα λόγια και τις κρίσεις των άλλων προσώπων της αφήγησης.

            Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ

          i. Εξωκειμενικός χρόνος

--Χρόνος πομπού: Χρονική στιγμή κατά την οποία ο πομπός (ομιλητής /συγγραφέας) στέλνει το μήνυμά του (αφηγηματικό περιεχόμενο).

--Χρόνος δέκτη: Χρονική στιγμή κατά την οποία ο δέκτης (ακροατής /αναγνώστης) δέχεται το μήνυμα του πομπού.

--Χρόνος γεγονότων: Χρονική στιγμή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης.

         Παράδειγμα εξωκειμενικού χρόνου, όσον αφορά τα ομηρικά έπη:

  Χρόνος πομπού           Χρόνος γεγονότων                Χρόνος δέκτη

  8ος αιώνας π.Χ.            12ος αιώνας π.Χ.              Οποιαδήποτε εποχή

       ii. Εσωκειμενικός χρόνος

-- Χρόνος ιστορίας - «αφηγημένος»

■ Χρονικά όρια μέσα στα οποία εκτυλίσσονται τα γεγονότα που συνιστούν την ιστορία (story) της αφήγησης. Πραγματικός χρόνος, πρόκειται για τη φυσική διαδοχή, τη χρονική ακολουθία με την οποία έγιναν τα γεγονότα.

-- Χρόνος αφήγησης - «αφηγηματικός»

■ Χρονική σειρά με την οποία παρουσιάζονται και διαρθρώνονται τα γεγονότα κατά την πορεία της αφήγησης. Πρόκειται για την ακολουθία των γλωσσικών σημείων που αναπαριστά τα γεγονότα αυτά. Ουσιαστικά ο χρόνος της αφήγησης είναι ψευδοχρόνος –νοείται ως ο χώρος που καταλαμβάνει το κείμενο πάνω στο χαρτί.

    ΧΡΟΝΟΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ (ΧΑ) - ΧΡΟΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΧΙ)

i. Ως προς τη σειρά /τάξη {η σχέση ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων στην ιστορία και τη διάταξή τους στο κείμενο}

◘ Ευθύγραμμη σειρά - χρονική ακολουθία.

◘ Αναχρονία - παραβίαση χρονικής σειράς, ασυμφωνία ΧΙ και ΧΑ:

     → Ανάληψη (flashback): αναδρομική αφήγηση γεγονότων που είναι προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας όπου βρισκόμαστε.

    → Πρόληψη (flashforward): πρόδρομη αφήγηση που ανακαλεί εκ των προτέρων γεγονότα, τα οποία στην ιστορία θα διαδραματιστούν αργότερα (προοικονομία).

ii. Ως προς τη διάρκεια {η σχέση ανάμεσα στη διάρκεια των γεγονότων τηςιστορίας (ώρες, μέρες, μήνες, χρόνια) και στην ψευδο-διάρκεια της εκφώνησής τους στην αφήγηση, την έκταση δηλαδή του κειμένου}

           ◘  Επιτάχυνση (ΧΑ < ΧΙ)

 → Έλλειψη: παράλειψη τμήματος της ιστορίας.

 → Περίληψη: πύκνωση, σύνοψη, σύντομη απόδοση τμήματος της ιστορίας (π.χ. ο ομηρικός Οδυσσέας στο νησί των Φαιάκων αφηγείται μέσα σε λίγες ώρες το μεγαλύτερο μέρος των περιπετειών του). Η πιο συνοπτική αφήγηση είναι η ρήση του Καίσαρα “veni, vidi, vici”.

           ◘ Επιβράδυνση (ΧΑ > ΧΙ)

  → Παύση: σταματά η εξέλιξη της ιστορίας (περίπτωση περιγραφής /σχολίου).

  → Επιμήκυνση: εκτεταμένη, διεξοδική αφήγηση - κάποτε και σε πολλές σελίδες γεγονότων που διαρκούν ελάχιστες στιγμές (π.χ. στο έργο του Κ. Θεοτόκη «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» παρουσιάζεται σε εκτενή κεφάλαια μία δεξίωση).

          ◘ «Σκηνή» (ΧΑ = ΧΙ)

  → Διάλογος /μονόλογος: ίδια διάρκεια όπως και στην περίπτωση που θα εκφωνούνταν πραγματικά από τα πρόσωπα.

iii. Ως προς τη συχνότητα {η σχέση ανάμεσα στις φορές που ένα γεγονός εμφανίζεται στην ιστορία και τις φορές που αυτό αναφέρεται στο κείμενο}

◘ Μοναδική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε στην ιστορία μία φορά.

◘ Επαναληπτική αφήγηση: αφήγηση περισσότερες από μία φορές αυτού που συνέβη στην ιστορία μια φορά. ‘Οχι πανομοιότυπη επανάληψη αφήγησης, αλλά υφολογικές διαφορές και παραλλαγές ως προς την εστίαση (π.χ. σε αστυνομικά μυθιστορήματα - βλ. το έργο του Φ. Ταμβακάκη «Τα τοπία της Φιλομήλας»).

◘ Θαμιστική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε χ φορές (π.χ. στο έργο της Μ. Λυμπεράκη «Τα ψάθινα καπέλα»).